Билет №11

1. Биогеоценоз дегеніміз не? (ТОЛЫҚТЫРУ)

Биогеоценоз - тiрi жэне олi табигат арасындагы энергия мен зат алмасу байланыстыгы. Биогеоценоз терминiн совет галымы В.М.Сукачев (1940) усынган. Онын алгашкы бойынша биогеоценоз – жер бетiнiн накты бiр болiгiндегi бiртектi табиги элементтердiн жиынтыгы. Биогеоценоздын тiрi табигат курамына автотрофты организмдер мен гетеротрофты организмдер, ал онын олi табигат курамына газ, жер бетiне жакын кенiстiктегi ауа, кун сэулесiнiн куаты, топырак, су, т.б. енедi. Биогеоценозда осiмдiктердiн манызы зор. Олар алгашкы органикалык заттарды курады, ауадагы оттегi мен комiркышкыл газынын тепе-тендiгiн реттейдi, суды буландыру жэне су айналымы урдiстерiне катысады. Топырак арасындагы осiмдiк калдыктарымен, микроорганизмдермен коректенетiн жэне оларды ыдыратып, минералды заттарга айналдырып сапрофаттардын да биогеоценозда манызы аса зор. Биогеоценоз табиги турде немесе адамнын эсерiмен озгерiп отырады.

Экологиянын ен негiзгi обьектiсi экологиялык жуйе, немесе экожуйе – тiрi организмдер жиынтыгынын коректену, осу жэне урпак беру максатында белгiлi бiр тiршiлiк ету кенiстiгiн бiрлесе пайдаланудын тарихи калыптаскан жуйесi. Функциялы турактылыгы аз уакытка созылса да карым-катынаста болатын курауыштары бар кез келген бiрлiктi экожуйе деп атауга болады. Экожуйе деген терминдi 1935 жылы бiрiншi рет усынган агылшын экологы А.Тенсли. А. Тенсли экожуйенi курамына организмдер де, абиоталык орта да кiретiн жер бетiндегi тiрi табигаттын негiзгi функциялык бiрлiгi деп есептеуi жэне онын эр болiгiнiн екiншiсiне эсер ететiнiне назар аударды. Былшайша айтканда, экожуйе зат- тектердiн айналымы мен энергия тасымалдануы журетiн табиги бiрлiк. Экожуйеде заттектер айналымынын журуiне органикалык молекулалардын сiнiмдiлiк турде белгiлi коры жэне организмдердiн уш функнионалды эртурлi экологиялык топтары: продуценттер, консументтер, редуненттер болуы кажет.

Экожуйе бiр-бiрiмен карым-катынастагы екi негiзгi курауыштан экотоптан (жансыз болiгi) жэне биоценоздан(жанды болiгi) турады. Экотопка биоталык курылымдар: литосфера, гидросфера, атмосфера кiредi. Биоценоз - биотопты мекендейтiн продуценттердiн, консументтердiн жэне редуненттердiн кауымдастыгы, ягни осы тiрi экологиялык курауыштардын накты тепе-тенцiгiмен сипатталатын жуйелi жиынтык.

Биоценоз биотоппен бірігіп, биологиялық микрожүйені құрайды – ол биогеоценоз.Әрбр биогеоценозды экожүйе деуге болады, ал әрбір экожүйені биогеоценоз деуге бола бермейді. Себебі биогеоценоз – бұл экжүйенің бір бөлігі ғана. Берілген популяциядагы арбір тур белгілі бір кауымдастык/р/н курам болігі б/п табылады. Кауымдастык(биоценоз) биотоп/рда белгілі территориядагы бір-бірімен озара сол сиякты коршаган ортамен белгілі карым-катынаста болатын бір тур/н барлык популяцияларынан куралады. Биоценоз/н құрамы берілген ортада кандай да орг/р ж/е олардын кайсысына сол орта/н тіршілік жагдай/рына сайкес келетіндігімен аныкталады. Әрбір биоценоз/р/н белгілі бір курылымы тур-курамы ж/е территориясы болып сол сиякты белгілі коретік байланыс/р мен зат алмасу тип/рі сайкес болып биогеоценоз тірі ж/е олі табигат арасындагы энергиямен зат алмасу байланыстыгы. Биогеоценоз/р/н тірі табигат курамына автотрофты орг/р мен гетеротрофты орг/р о/р/н олі табигат курамына газ жер бетіне жакын кеністікте ауа кун сауле/рі/н куаты, топырак, су т.б. енеді. Экожуйе тіршілік/рімен орг/р/н омір суру ортасы/н жекелеген курам/ры/н арасында бір-біріне тауелділік ж/е себеп-салдарлык байланыстар негізінде пайда болатын функцияналды. Бір бутін нарсе ретінде біріккен кез-келген кауымдастыгы жер бетіндегі кездестірілетін экожуйелер ар алуан. Оларды микрожуйе, макрожуйе, галамат биосфера деп боледі.

2. Популяция ішіндегі түрлердің бірге тіршілік ету шарттары

Популяция ішіндегі түрлердің бірге тіршілік ету шарттары әр алуан. Соларды қарастырайық.

Жалғыз тіршілік ету көптеген ағзаларға тән. Мысалы, көбею кезеңінен басқа уақытта кірпілер, шортандар және жайындар жалғыз, жеке дара тіршілік жасайжы.

Топтанып тіршілік ету ағзаларда көптеген шартты белгілер қалыптастырады. Мысалы, қасқырларға топтанып қорек табу жеңіл, сондықтан олар өз тобының басшысын қабылдайды да, соның әрекетіне бағынады. Жылқылар да үйірімен бақпай ақ тіршілік ете алады, жыртқыштардан қорғанады және де үйір бастаушы жылқыға бағынады. Ғни топтық эффектісі қалыптасады. Тағы да бір мысал: егер де қойды өз отарынан бөліп алса, оның жүре қағысы мен тыныс алуы жиілеп, оны үрей билейді. Ал егер сол қойды қайтадан отарына, яғни өзіне ұқсастарға қосып жіберсе, ол жайбарақат қалыпқа түседі, бәрі қалпына келеді. Тіпті кейбір жануарлар мен жыртқыштар тобынан бөліа алса, көбею қабілетінен де айырылады. Осы мысалдардан топтық эффектіні айқын бақылауға болады.

Жанұялық тіршілік ету, бұл жағдайда ұрпақтар мен ата-ана арасындағы байланыс күшейе түседі. Мұның айғағы ұрғашы мен еркегінің жұмыртқа басуы не күшіктерін сыртқы жағымсыз әсерлерден қорғап, бағуы. Мысалы, құстар балапаны қанаттанып ұшып кеткенше бағып қорғайды, тастап кетпейді. Жанұялық тіршілік ету кезінде жұптар өз территориясын белгілейді және оны қызғанышпен қорғайды.

3.Биосферадағы тірі заттар функция

«Тірі заттар» терминін әдебиеттерге В. И. Вернадский енгізген. Ол бұл терминді масса, энергия және химиялық құрам арқылы көрінетін барлық тірі ағзалардың жиынтығы деп түсіндіреді.

«Косный» заттарға өлі табиғаттың заттары жатады. (Мысалы: минералдар жатады). Табиғатта сонымен бірге, «Биокосный» заттар кең таралған.

«Тірі заттар»-биосфераның негізі, бірақ аз ғана бөлімін құрайды. Тірі заттардың ең жоғарғы орта өзгерткіш іс әрекетіне байланысты, негізгі ерекшеліктеріне келесілер жатады:

1.Барлық еркін кеңістікті тез меңгеру қабілеттілігі. Берілген қасиет бойынша В. И. Вернадский келесідей қортындыға келді, яғни белгілі геологиялық кезеңдер үшін тірі заттардың саны тұрақты болды.

2.Қозғалыстың белсенділігі.

3.Тіршілік кезіндегі тұрақтылық және өлгеннен кейін тез арада ыдырау.

4.Әртүрлі жағдайларға жоғарғы бейімделушілік қабілеттілігі (адаптация).

5.Реакция жүруінің ең жоғарғы жылдамдығы.

6.Тірі заттардың жаңаруының жоғарғы жылдамдығы.

Орташа жанару биосфера үшін-8 жыл.

Құрлық үшін-14 жыл.

Мұхит үшін-33 күн.

Тірі заттардың орта өзгерткіш қызметтері:

1) Энергетикалық: екі биогеохимиялық принциптен тұрады.

1-принцип: биосферада геохимиялық биогендік энергияны көп мөлшерде жұмсау.

2-принцип: өз тіршілігінде геохимиялық энергияны көбейте алатын ағзалар эволюция процесінде тіршілігін сақтап қалады.

2) Газдық: белгілі мекен ету ортаның ауа құрамын атмосферасын өзгерту мен тұрақы ұстау қабілеттілігі.

3) Тотығу-тотықсыздану функциясы: тірі заттардың ықпалынан ортаны О2байытуға байланысты тотығу процесі, сондай-ақ, О2 жетіспеген кезде органикалық заттардың ыдырауына байланысты жүретін тотықсыздану процесі.

4) Концентрациялық- шашыранды химиялық элементтерді өз денесінде ағзаның шоғырландыру қабілеттілігі.

5) Деструктивтік-органикалық заттар қалдығы мен «косный» заттардың ағзалармен және олардың тіршілік әрекетінің өнімдерімен құлдырату немесе бұзылуы (деструкторларға-саңырауқұлақтар мен бактериялар жатады).

6) Транспорттық –ағзаның белсенді қозғалыс формасы нәтижесінде заттар мен энергияның тасымалдануы.

7) Ортаөзгерткіштік- бұл функция шамалы мөлшерде интрегративтік функция болып табылады.

8) Информациялық.

Биосфера — құрамы, құрылымы және энергетикасы, негізінен, тірі ағзалардың қарекетімен байланысты Жер қабығының (сферасының) бірі. Биосфера ұғымы "географиялық қабық" ұғымына жақын. Заттар мен энергия алмасуының курделі биохимиялық циклондарымен өзара байланыстағы атмосфераның жер беті бөлігін,гидросфераны және литосфераның үстіңгі бөлігін қамтиды. Биосфераның жоғарғы шекарасы атмосферада 30 км биіктікке дейін, төменгі шекарасы құрлықта жер бетінен 4— 5 км терендікте, Дүниежүзілік мұхитта ең терең ойыстың түбімен өтеді. В.И. Вернадский бойынша биосферада 7 әр түрлі, бірақ өзара байланыстағы зат түрлерін бөлуге болады, олар: тірі заттар, биогендік заттар, енжар заттар, биологиялық енжар заттар, радиоактивті заттар, шашыранды атомдар, ғарыштық заттар. Биосфераның негізгі функциясы — Күн энергиясын фотосинтездейтін ағзалардың пайдалануын және бүкіл тіршілік процестерінің динамикасын қамтамасыз ететін энергия мен заттардың биологиялық айналысы. Тірі азғалар (тірі заттар) мен олардың тіршілік ететін ортасы ғаламдық, аймақтық және жергілікті деңгейде динамикалық жүйелер түзе отырып, бірімен-бірі өзара тығыз байланыста және өзара орекеттес болады. "Биосфера" терминін алғаш австриялық геолог Э. Зюсс енгізді (1875 ж.).

Биосферадағы тірі ағзалардың қызметі

Энергетикалық қызметі

Биосфераның қалыпты тіршілігі үшін және оның дамуы үшін энергия қажет. Ондай негізгі энергия көзі — Күн. Жасыл өсімдіктер фотосинтез процесі кезінде Күн сәулесін өзіне сіңіріп, мүшелерінде органикалық заттардың қорын жинақтайды. Өсімдіктердегі органикалық заттарды басқа азғалар пайдаланады. Жасыл өсімдіктердежинақталған энергияның есебінен бүкіл биосферадағы тіршілік қалыпты жүріп отырады.

Газдық қызметі

Газдардың тасымалдануы және олардың бір күйден екінші күйге өзгеруі тірі ағзалардың қатысуымен жүреді. Газдық қызмет арқылы биосфераның газдық құрамының тұрақтылығы қамтамасыз етіледі. Жер бетіндегі көптеген газдар биогенді жолмен пайда болған. Тірі ағзалардың тіршілігі нәтижесінде оттек, азот, көмір қышқыл газы,күкіртті сутек, метан, т.б. газдар тасылмалданады.

Жинақтау қызметі

Тірі азғалар коршаған ортадан алған, биогенді элементтерді өз мүшелерінде жинайды. Тірі азғалар құрамында болатын элементтердің коршаған ортада кездесетін элементтерден едәуір айырмашылығы болады. Тірі ағзалардың құрамында сутек, көміртек, азот, оттек, натрий, магний, кремний, күкірт, т.б. элементтердің жеңіл атомдары көбірек кездеседі. Мұндай элементтердің тірі ағзаларда жинақталуы қоршаған ортаға қарағанда жүздеген, мыңдаған есе көп болады. Осы арқылы биосфераның химиялық құрамының әр түрлі екендігі байқалады.

Тотығу-тотықсыздану қызметі

Тірі азғалар топырақ арасында және гидросферада бұл қызметін үнемі атқарып отырады. Тірі азғалар заттарды тотықтыру арқылы оксидтер түзеді, ал кейбір заттарды (көмірсутек, күкіртті темір, т.б.) қалпына келтіреді. Кейбір ұсақ азғалар пайдалы қазбалар (әктәс, боксит, т.б.) түзуге де қатысады.

Биохимиялық қызметі

Тірі ағзалардың биохимиялық қызметі қоректенуі, тыныс алуы, көбеюі және (өлген ағзалардың) ыдырауы мен шіруі кезінде байқалады. Бұл кезде элементтер атомдартүрінде бір орыннан екінші орынға ауысады. Кейде адамның іс-әрекетінің нәтижесінде, биосфераға тән емес әрі биосфераға зиянды әсер ететін зат айналымы байкалады. Мысалы, өнеркәсіп орындарынан, көліктерден улы қоспалар бөлініп ауаны ластайды. Ал қышқыл жаңбырдың да табиғатка зияны мол. Сондықтан да табиғатты мұндай ластанудан корғау шараларына ерекше мән беру кажет.

Поиск по сайту: